Sinemilli Şivesi

Kürtçe’nin Kurmanci Lehçesi’nin genellikle Kürt Aleviler tarafından konuşulan bir şivesdiri.
Bu şiveyi konuşan kişiler tarafından bu şive özel olarak Sinemilli diye adlandırılmaz ancak bu isimlendirme Kahramanmaraş/Elbistan’daki Sinemilli Ocağı ve çevresinde yaşayan aşirete gönderme yapılarak bu yörede konuşulan şiveyi isimlendirmek için verilmiştir.
Konuyla ilgili bilimsel bir çalışma Boğaziçi Üniversitesi, Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. A. Sumru Özsoy tarafından yapılmıştır. [1]

Konu başlıkları

•  1 Coğrafya
•  2 Dilbilgisi
•  3 Örnekler
• 4 Referanslar

Coğrafya

Sinemilli şivesi Maraş (Elbistan, Nurhak, Pazarcık ve çevresi), Adıyaman (Gölbaşı ve Çelikhan civarları), Sivas (Gürün’ün bazı köyleri), Malatya (Arguvan, Akçadağ, Doğanşehir, Yazıhan, Kuluncak, Yeşilyurt/Haçova, Darende/Engizek), Elazığ, Kayseri (Pınarbaşı ve Sarız çevresi), Gümüşhane (Şiran) ve İç/Kuzey Anadolu’da (özellikle Çorum-Amasya-Yozgat-Tokat kesişme bölgesinde ve daha az sayıda Ankara/Haymana, Kırıkkale, Çankırı, Zonguldak) bölgelerinde meskûn diğer Kürt Alevi aşiret ve köylerinde de konuşulur. [2]

Dikkat edilecek olursa, Sinemilli Kürt nüfusunun nispeten az yaşadığı yörelerde konuşulur ve bu şiveyi konuşanların tamamı Alevi’dir. [3] Bu yönüyle Alevi Kurmanci’si olarak da adlandırılabilir ancak bu tanımlama Dersim (Tunceli) işin içerisine girdiğinde yanlışa çıkacaktır. Çünkü, Dersim/Ovacık ve çevresinde de Kurmanci konuşan Aleviler vardır ama konuşulan şive kesinlikle Sinemilli değildir. Daha çok Botanî ve diğer şivelere benzer.

1978’deki Malatya ve Maraş Katliam’larında saldırıya uğrayanların çoğunluğu Sinemilli konuşan Kürt Aleviler’den oluşmaktadır. Ayrıca 6 Mayıs 1972’de Deniz Gezmiş’le birlikte idam edilen Hüseyin İnan da Sivas’ın Gürün ilçesi’nden Sinemilli konuşan bir Kürt Alevi köyündendir (eskiden Kayseri Sarız’a bağlı olan Bozüyük Köyü).

Dilbilgisi

Gramer

Sözdizim itibariyle Kurmanci’nin [4] bütün özelliklerini istisnasız taşır. Kelime dağarcığı olarak da yine çok büyük ölçüde Kurmanci’nin dağarcığına sahiptir. Buna ek olarak Türkçe’den geçmiş sözcükler de vardır. Bunda Alevilik’te ibadet dili olarak Türkçe’nin kullanılması ve Sinemilli konuşulan yörelerin tamamında Türkler ile komşuluk ilişkilerinin olması etkilidir. Ayrıca, Sinemilli’nin Kurmanci’nin başka şivelerinde kullanılmayan kendine has sözcükleri de vardır. Her nekadar, Sinemilli ve Kurmanci’nin diğer şiveleri arasında telaffuz farklılıkları olsa da konuşanları herhangi bir anlaşma sorunu çekmezler.

Fonetik

Gramer yapısı, sözcük yapısı ve anlam yapısı itibariyle Kurmanci’nin bütün özelliklerini taşımasına rağmen ses özellikleri itibariyle Farsça ile benzerlik göstermektedir. Bir de Türkçe’den bazı sesleri ödünç almıştır. Zaten Sinemilli konuşan Alevi Kürtler İran’ın Kuzeydoğu’sunda bulunan Horasan civarlarından geldiklerini iddia ederler. Farsça ile olan bu ses benzerliği bir anlamda bu hipotezi doğrulamaktadır. Ayrıca Horasan’da yaşayan diğer Kürt Alevi topluluklar da Sinemilli’ye Botani ya da Kurmanci’ye ait diğer şivelerden çok daha yakın bir şive ile konuşmaktadır. [5] Onun dışında, ses özelliklerinde Farsça’ya ek olarak Türkçe’den de alıntılar vardır. Bunun en belirgin örneği gerek Farsça’da gerek Kurmanci’de yer almayan [ü] sesi Sinemilli’de mevcuttur. Örneğin Arguvan’daki Atma Aşireti’ne mensup Çobandere (Şotik) köyünde yara manasına gelen birîn sözcüğü bürün olarak telaffuz edilmektedir.

Sinemilli diyalektinde tıpkı Farsça’da olduğu gibi sesler yuvarlanma eğilimindedir. Örneğin, Kurmanci’de [e] [6] olarak telaffuz edilen ses Sinemilli Şivesi ‘nde genellikle [a] olarak, Kurmanci’de [a] olarak telaffuz edilen ses ise Sinemilli Şivesi‘nde genellikle [o] olarak telaffuz edilir. Bu kesin bir kural değildir, ya da her dönüşüm bu kurala göre değildir ancak bu durum genel bir eğilimi açıklamaktadır.

Örnekleyecek olursak Kurmanci’de “Adım Hasan’dır” “Navê min Hesene” [7] şeklinde söylenirken Sinemilli Şivesi‘nde “Novî min Hasana” şeklinde telaffuz edilir. Şimdi ses değişimlerini biraz daha etraflıca inceleyelim;

[e] -> [a]’ya veya [æ]’ya
[a] -> [o]’ya

dönüşür. Daha seyrek olan ses değişimleri ise;

[o] -> [ê]’ye
[ê] -> [i]’ye
[a] -> [u]’ya

dönüşür. Ayrıca Sinemilli’de gırtlak seslisi yoktur. [8] Botani’de olmasa da özellikle yer yer Kurmanci içerisinde de kullanılmaktadır.

Ünsüzlerdeki değişine dikkat edecek olursak zaman zaman [b] sesinin [v] ya da [w]’ye dönüştürülme eğilimi görülür ama çok sık değildir.

Örnekler

Örneklerde Türkü sözlerine yer vermenin uygun olacaktır. Türkünün Sinemilli şivesi ile sözlerini ve Türkçe karşılığını verilecektir. Zaten Botanî konuşabilen birisi de bunları rahatlıkla anlayacaktır.

İlk örnek olarak Malatya/Arguvan, Şotik(Çobandere) Köyü’nden (Atma Aşireti) bir türkü inceleniyor. Ancak, burada Kürtçe’nin genel yazım özelliklerinden olan i harfinin [ı] sesi vermesi şeklindeki notasyonu değil, telaffuzun karıştırılmaması ve [ı] sesinin nerelerde olduğunu daha net seçebilmek için [ı] ve [i] seslerini Türkçe’de olduğu gibi kullanılacaktır.

Çiyoyê Golêo Çiyoyê Golêo,
Mol bor dakana yoyleo,
Az qurbono ve yoyle bım,
Molo rındkê mıne lêo

Hıro dison hıro dison,
Tû kas namo la kilison,
Çovê doykêta kür bıbı,
Nodına meron dadına pison

Göl Dağı, Göl Dağı,
Evlerini yaylaya göçürürler,
Ben o yaylaya kurban olam,
Güzelimin evi de oradadır.

Bugün yine bugün yine,
Kimse kalmadı kiliselerde,
Ananın gözü kör olsun,
Bir adama vermedi verdi bir pise

Geçtiğimiz yüzyılın başlarında yazılmış bu eser ve bir ara popüler bir Kürt müzik grubu olan Koma Amed tarafından Agir u Mirov albümünde seslendirilmiştir. Ama bu eserin ses özellikleri tahribe uğramış, Botani ile telaffuz edilmiştir.

Eseri dil yapısı olarak inceleyecek olursak öncelikle göze ilk çarpan Kurmanci’deki çîya olan dağ sözcüğünün çîyo şeklinde telaffuz ediliyor olması. Yine göçmek anlamına gelen barkirin sözcüğünün borkirin şeklinde telaffuzu. Yalnız, burada dikkat edilmesi gereken bir diğer husus da yaparım anlamına gelen dikim sözcüğünün burada istisnai bir ses dönüşümüne maruz kalarak dakam şeklinde telaffuz ediliyor olması. Dikim yerine dakam kullanımına Kürtçe’nin Batı İran’da konuşulan Soranî lehçesinde rastlanır. Yayla sözcüğünün ise Türkçe’den direkt alınarak Sinemilli’nin ses özelliklerine benzetilmesi (yoylê şeklindeki telaffuzu) de ayrı bir husustur. Ayrıca kör sözcüğü ise ü sesiyle, kür olarak telaffuz edilmektedir.

Bir başka örnek ise Akçadağ (Kürecik) civarından. (Aynı eser Elbistan’da yaşayan Kürt Alevi’ler tarafından da iyi bilinir.)

Çır kıriye çır kıriye,
Fistonaki sur kıriye,
Fistoneta sarita buxu,
Lowkê xalkê din kıriye.

Ne yapmış, ne yapmış,
Kırmızı bir fistan giymiş,
Fistanın başını yesin,
Elin oğlunu delirtmiş

Burada da Kurmancî’de [çı] sözcüğünün [çır] olarak telaffuzun görüyoruz ki bu istisnai durum diğer coğrafyalrada da aynıdır. Bunların dışında oğul manasına gelen lawık sözcüğünün lowık şeklindeki dönüşümü ya da Türkçe’den alınan fistan sözcüğünün fiston şeklindeki telaffuzu ise artık tipik örneklerden sayılabilir.

Bir diğer örneği ise Maraş (Pazarcık)’tan Ali Mürteza Dede’den alalım. Bu ise Kürtçe bir deyişten;

Sari çellon çel koniya,
Koçê êron la sar doniya,
Sarfirozê von Oli’ya,
…

Kırklar başı kırk çeşmedir,
Erenler göçünü başına indirir,
Önderleri de Ali’dir
…

burada da çok bariz örnekler olarak Ser sözcüğü’nin sar, Ali sözcüğünün Oli şeklindeki telaffuzlarından bahsedebiliriz.
Referanslar

1. ^ Özsoy, A. S., Y. Turkyilmaz. 2006. Front rounded vowels in the Sinemilli dialect of Kurmanji – a case of language contact?. In (eds.) L. Johanson and C. Bulut. Turkic-Iranian Contact Areas Historical and Linguistic Aspects. Harrassowitz: 300-309.
2. ^ http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87obandere,_Arguvan
3. ^ Sünni olanlar ise Alevilik’ten dönenlerdir. Örneğin, Malatya Arapgir civarında Aşağı Atma diye anılan bölgedeki altı köyden dördü Sünnîdir ve bunlar birkaç yüzyıl öncesinde Atma Aşireti’ne mensup diğer köyler gibi Alevi idi. Buna karşın Arguvan’daki Yukarı Atma’nın tamamı (9 köy) Alevîdir.
4. ^ Burada Kurmanci derken Botanî şivesini kastediyorum
5. ^ Aynı ses dönüşümlerinin yanı sıra bazı kelimelerdeki ortaklık ise dikkate değerdir. Örneğin Kurmanci’de arkadaş manasına gelen heval sözcüğü Sinemilli’de hovol olarak telaffuz edilir. Aynı telaffuz Sinemilli dışında binlerce kilometre ötedeki Horasan’da havol şeklinde telaffuz edilir.
6. ^ Sadece ses değeri ifadesinde genel bir kullanım olarak sesler [] içerisinde gösterilecektir.
7. ^ i harfi Türkçe’deki [ı] sesine karşılık gelir. [i] sesi ise [î] olarak gösterilmektedir.
8. ^ Örneğin Arapça’daki [غ] (ğayn)

Prof. Dr. A. Sumru Özsoy